मोफसलले मुलुकलाई दिएको अनमोल उपहार

यो सामाग्री ७ भदौ २०७५, बिहिबारका दिन नेपालखबर डटकममा प्रकाशित छ।

यज्ञराज जोशी ।अन्तर्राष्ट्रिय खेलकुदमा नेपालले सर्बाधिक पदक जितेको दक्षिण एसियाली खेलकुद (साग) का लागि राष्ट्रिय टोली तयार गर्न राष्ट्रिय प्रतियोगिता आयोजना हुँदै थियो। देशभरि भइरहेका क्षेत्रीय प्रतियोगिताहरुबाट राष्ट्रिय प्रतियोगिताका लागि खेलाडीहरु छनौट हुँदै थिए। सुदूरपश्चिमको क्षेत्रीय प्रतियोगिता थियो, पहाडी जिल्ला डडेल्धुरामा।

वि.सं. २०५३ साल कार्तिक ६ गते। जुँगाको रेखी पनि नबसेका कैलालीका पन्ध्र बर्षीय प्रकाश चन्दले सुरुमा बैतडी, अनि डोटीका प्रतिस्पर्धीलाई पाखा लगाएपछि त्यसदिन उनको ‘फाइट’ थियो, आफ्नै गुरु बझाङका मकेन्द्रबहादुर सिँहसँग।

मकेन्द्र भर्खरै क्रोएसियाबाट अन्तर्राष्ट्रिय खेलमा प्रतिस्पर्धा गरेर सोझै डडेल्धुरा पुगेका थिए। त्यसबेला मकेन्द्रको अन्तर्राष्ट्रिय ‘फिगर’ बनिसकेको थियो। राष्ट्रिय प्रतियोगितामा पनि लगातार राम्रो प्रदर्शन गर्दै आएका मकेन्द्रको नाम नसुन्ने कमै हुन्थे। चन्द लगायत थुप्रै नव खेलाडीलाई उनले प्रशिक्षण गराइसकेका थिए।

क्षेत्रीय प्रतियोगिताबाट फाइनलमा पुग्ने दुबै खेलाडी राष्ट्रिय प्रतियोगितामा छनौट हुन्थे। तर, शिष्य चन्द र गुरु मकेन्द्रबीचको भेट सेमिफाइनल मै थियो। अर्थात् जसले जित्यो त्यो फाइनलमा, जो हार्‍यो, त्यसको यात्रा समाप्त।

प्रकाश चन्द नेपालबाट कराँते प्रिमियर लिग खेल्ने पहिलो खेलाडी हुन्

खेलअघि धेरैको अनुमान थियो, अनुभवी मकेन्द्रका अघिल्तिर चन्द कतिबेर टिक्लान् र? अर्थात मकेन्द्र फाइनलमा, चन्द आउट।

खेलअघि मकेन्द्रले सान्त्वना दिँदै चन्दलाई भने, ‘हेर् बाबु, तँ आफ्नै चेला। फाइनलमा परेको भए, दोस्रो भएपनि त राष्ट्रिय प्रतियोगिता खेल्न जान्थिस्। सेमिफाइनलमा परिस्। तेरो त ‘ब्याडलक’ यार।’

‘गुरुसँग गर या मरको खेल भएकाले पहिलेदेखि नै म ‘होपलेस’ थिएँ,’ आफ्नो स्मरणमा ताजै रहेको अढाई दशकअघिको त्यो घटना स्मरण गर्दै चन्दले भने, ‘गुरु अघि आएर ‘तेरो ब्याडलक’ भनेपछि त झन् यति ‘प्रेशर’ भयो कि, डडेल्धुराको त्यो ओरालोमा खेलअघि कम्तिमा म दश पटक पिसाब फेर्न गएँ होला। जति ‘प्रेशर’ भयो, त्यति पिसाब लाग्दो रहेछ। जति खेलको समय नजिक आउँथ्यो। मलाई झन् झन् पिसाब लाग्थ्यो।’

चन्द तीन वर्षदेखि कराँते खेलिरहेका थिए। विभिन्न आमन्त्रित प्रतियोगितामा मेडल ल्याएर स्यावासी पाएका चन्दले रिङ्गमा जाने बित्तिकै अनपेक्षित रुपमा गुरुविरुद्ध तीन स्कोर गरे।

त्यसपछि जे भयो, त्यसको निशान अझैपनि उनको ओठमा छ। काटिएको ओठ देखाउँदै उनले भने, ‘सुरुमै मैले अग्रता लिएपछि गुरुलाई ‘अब यसलाई खेलेर जितिने हैन’ भन्ने लागेछ कि किन हो, उहाँले बच्चा छ, कुटेरै बाहिर पठाउँ सोच्नुभयो होला, त्यसैले एक्कासी रफ् खेल्न थाल्नुभयो। ममाथि लगातार मुक्का बर्सन थाले। जथाभावी खाएका ‘पञ्च’ ले मेरो मुख र नाकबाट रगत आउन थाल्यो। ड्रेश रगताम्मे भयो। म जितिरहेको थिएँ। मैले रिङ छाडिन। अन्त्यमा मैले ५–१ स्कोरले जितेँ।’

खेल हेर्न त्यहाँ ठूलो संख्यामा स्थानीयआएका थिए। खेलका क्रममा तीन दशक उमेर कटाई सकेका मकेन्द्रले आफूभन्दा आधा कम उमेरका खेलाडीमाथि ‘रफ’ खेलेको देखेपछि स्थानीय सबै चन्दका पक्षमा उभिए। चन्दका पक्षमा हुटिङ हुन थाल्यो भने मकेन्द्रको व्यापक विरोध भयो। खेल जितेपछि रगताम्मे चन्दलाई खेल हेर्न आएका महिलाहरुले काखमा उठाउँदै न्यानो मायाँ दिए, अनि रगत पुछिदिए। सबैले बधाई दिए।

उनले झण्डै तीन दर्जन अामन्त्रित कराँतेमा स्वर्णपदक जितेका छन्

अघिल्लो दिन रगताम्मे हुने गरी कुटाई खाएका चन्दले अर्को दिन फाइनल खेल्नु थियो। फाइनलमा पुनः दार्चुलाका गुरु सुरेन्द्र बोगटी (सरकारी प्रशिक्षक समेत) उनका प्रतिस्पर्धी थिए।

अघिल्लो दिन अन्तर्राष्ट्रिय खेलेर आएका सिँहलाई पराजित गरेका चन्दको आत्मविश्वास बलियो भएको थियो। उनी निर्धक्क रुपमा रिङमा प्रस्तुत भए। बोगटीलाई सजिलै पराजित गर्दै उनी राष्ट्रिय प्रतियोगिताका लागि छनौटमा भए।

राष्ट्रिय खेलका लागि देशैभरिका उत्कृष्ट खेलाडीहरु पाल्पा पुगेका थिए। प्रशिक्षकलाई पराजित गरेर आएका चन्द त्यहाँ पुग्दा सेलिब्रेटी जस्तै बने। सबै जना ‘मकेन्द्र सिँहलाई जित्ने केटा को हो?’ भनेर उनलाई खोज्न आउँथे।

राष्ट्रिय प्रतियोगितामा उनी सेमिफाइनलसम्म पुगे। तर काठमाडौँका गुरु दीपक श्रेष्ठले सेमिफाइनलमा उनको यात्रामा पूर्णविराम लगाइदिए। त्यसवर्ष हुने भनेको साग विविध कारणले भएन। आठौँ साग (२०५६)का लागि राष्ट्रिय छनौट लागि सुदूरपश्चिमबाट चन्द र मकेन्द्र नै छनौट भए।

तर, यति नै बेला चन्दको एसएलसी नजिक आउँदै थियो। उनको ध्यान कराँतेमा कम र पढाईमा बढी थियो। खासै तयारी गर्न पाएका थिएनन्। परिणाम, क्याम्पको पहिलो चरणबाटै आउट भए। तर, मकेन्द्र भने सागका लागि छनौट हुदै पदक जित्नसफल भए।

सस्तो खेलको खोजीमा कराँतेमा आवद्ध भएका चन्दले त्यसपछिको खेल जीवनमा झण्डै तीन दर्जन अन्तर्राष्ट्रिय आमन्त्रण प्रतियोगितामा नेपालका लागि स्वर्ण पदक जिते। विश्व कराँतेको सर्वाधिक ठूलो मानिने प्रिमियर लिगमा सहभागिता जनाउने पहिलो दुई नेपाली खेलाडीमध्ये उनी एक बने। जर्मनीमा २०१२ मा भएको प्रिमियर लिगमा दशौँ सागका स्वर्ण विजेता विनोद शाक्यसँगै उनले सहभागिता जनाएका थिए।

सन् २००८ मा १७ देश सहभागी श्रीलंकामा भएको पहिलो गोजुरियो अन्तर्राष्ट्रिय आमन्त्रण प्रतियोगितामा उनले स्वर्ण जिते। त्यस्तै, २०६२ भारतको झारखण्डमा भएको दक्षिण एसियाली आमन्त्रण गोजुरियो कराँतेमा पनि उनले अर्को स्वर्ण थपे। रुसमा भएको कराँते विश्व च्याम्पियन्सिपमा उनी क्वार्टरफाइनलसम्म पुगे। यस्तै, मलेसियामा भएको एसियन च्याम्पियन्ससिपबाट उनले मुलुकका लागि रजत पदक ल्याए। यसरी सस्तो खेल खोज्दै कराँतेलाई अपनाएका चन्दले देशका लागि थुप्रै मेडलहरु जित्दै महँगो उपहार दिएका छन्।

डेढ दशक खेल जीवन र एकदशक बढी प्रशिक्षक बन्दै उर्जाशील २५ वर्ष कराँतेमा बिताइसकेका चन्द संघको एकमात्रै सरकारी प्रशिक्षक हुन्। यस्तै, नेपालमा रहेका गोजुरियो कराँतेका दुई जनामात्रै अन्तर्राष्ट्रिय रेफ्रीमध्येका एक चन्दले इन्डोनेसिया र भारतबाट एसियन कराँते महासंघको रेफ्री कोर्ष समेत उतीर्ण गरेका छन्।

सस्तो खेल खोज्दै कराँते

गोजुरियो कराँतेका एकमात्रै सरकारी प्रशिक्षक चन्द हुन्

कञ्चनपुरको बाणीमा जन्मिएका चन्द चार कक्षासम्म जन्मस्थल गाउँकै विद्यालयमा पढे। निम्नमध्यम वर्गीय परिवारमा जन्मिएका चन्द घरको आर्थिक अवस्था त्यति राम्रो नभएकाले थप अध्ययनका लागि कैलाली गए, जहाँ उनकी फुपु निर्मला मल्लको घर थियो। उनी फुपुकहाँ बसेर पढ्न थाले।

वि. सं. २०४८ सालमा उनी स्थानीय शारदा माविमा पाँच कक्षामा भर्ना भए। भट्ट थरका गणित शिक्षकको घर धनगढीस्थित कभर्ड हल नजिकै थियो। उनी घरमै विधार्थीहरुलाई कोचिङ पढाउन बोलाउँथे।

उतिबेला धनगढी रंगशालाको पर्खाल पनि थिएन। सरको घर आउँदा–जाँदा बाटोमा पर्ने कभर्ड हलबाट जोडले हा..हु.. हा..हु.. गरेको आवाज आउथ्यो। त्यो आवाजले चन्दको ध्यान खिच्यो। ‘के भइरहेको छ?’ जान्ने उत्सुकता जाग्यो र उनी त्यतैतिर लागे।

लामबद्ध युवाहरु सेतो ड्रेशमा सजिएका थिए। एक जना गुरु उनीहरुको अगाडि थिए। सबै जना गुरुले जे गर्यो, त्यही चाल आज्ञाकारी भएर पालना गरिरहेका थिए। कसैले केही बिगा¥यो भने गुरुको लात, मुक्का खान्थ्यो।

खासमा उनीहरु उनीहरुका् कराँते प्रशिक्षण गरिरहेका थिए। तर चन्दलाई त्यो कराँते भन्ने थाहा थिएन। उनलाई यो खेलले यति धेरै लोभ्यायो कि, उनी दैनिक कोचिङ ‘बंक’(छोड्दै) गरेर त्यही दृश्य हेर्दै समय बिताउन थाले।

प्रशिक्षण भइरहेको खेल कुन हो भन्ने थाहा नभएपनि आफूपनि त्यस्तै खेल खल्ने प्रण गर्दै भर्ना शुल्क सोध्न गए।

फुपुको घरमा बसिरहेकाले पढाई बाहेक अन्य केही गर्न पैसा थिएन। खेल्नका लागि घरबाट रकम पाउन सक्ने सम्भावा थिएन।

त्यसैले, उनले लक्ष्य बनाए, जुन खेल सस्तो छ, त्यसैमा भर्ना गर्ने।

सुरुमा तेक्वान्दोकोमा पुगे। ‘भर्ना शुल्क तीन सय पचास।।’ अहो, त्यसबेला तीन सय पचास त कति हो कति। तेक्वान्दो भर्ना शुल्क सुनेपछि उनले तेक्वान्दोको प्रशिक्षण लिने योजना ‘क्यान्सिल’ गरे।

त्यसपछि उनी पुगे ‘जिन्म्यास्टिक’ तर्फ। जिन्म्यास्टिक सस्तो थियो, तर त्यो दिन गुरु भेटिएनन्। उनी कराँतेतिर डोरिए।

कराँतेमा त्यतिबेलाका चर्चित गुरु थिए, किशोर हमाल। तिनै गुरुसँग उनले सोधे, ‘गुरु भर्ना फि कति छ?’

जवाफ आयो, ‘१ सय ६० रुपैयाँ’ अर्थात् तेक्वान्दो भन्दा ठीक आधा। उनको मन फुरुङ्ग भयो। उनलाई ‘यति पैसा त जोगाड गर्नसक्छु’ भन्ने लाग्यो।

हातमा सुको पैसा थिएन। फूपु–फुपाजुको घरमा पढ्न आएको मान्छे, पढ्न छाडेर खेल्न जान्छु भनेर पैसा माग्नु उचित लागेन।

सोच्दै जाँदा आइडिया फुर्‍यो, बुबा (वीरबहादुर चन्द) सँग ‘कोचिङ पढ्छु’ भनेर पैसा माग्ने र कोचिङका लागि दिएको पैसाले कराँतेमा भर्ना गर्ने।

त्यतिबेला सरकारी स्कुलको कोचिङ सस्तै हुन्थ्यो। महिनाको ७५ रुपैयाँ थियो। घरमा बुबालाई दुई महिना कोचिङ पढ्छु भनेर उनले १ सय ५० मागे। अझै १० रुपैयाँ कम भयो। त्यो पनि यताउता मागमुग गरेर जम्मा गरे।

भर्ना त भए। तर, अर्को समस्या आइलाग्यो ड्रेशको। ड्रेशबिना प्रशिक्षणमा जान पाइँदैनथ्यो। घरमा न खेल्न दिने अवस्था थियो, न ड्रेशका लागि पैसा दिनसक्ने अवस्था नै।

हिन्दीमा एउटा वाक्यांश छ, ‘अगर किसी चीजको दिल से चाहो तो सारी कायनात उसे तुम से मिलाने मे लग जाती है।’

यही वाक्यांश उनको जीवनमा चरितार्थ भयो। फूपुको घरको अगाडि सिरक–डसना बनाउने काम गर्ने उनकै उमेरका एक जना ‘देशी’ (भारतीय) रहेछन्। संयोगवश ती पनि भारतमा हुँदा कराँते खेल्दा रहेछन्। पछि उनका दाईले आफूलाई काममा सघाउन नेपाल ल्याएका रहेछन्। ती भारतीयसँग आफूले भारतमा खेल्दा लगाउने गरेको एकजोर ड्रेश रहेछ।

‘ती भारतीय नागरिकले मलाई फ्रि मा ड्रेश दिए, त्यसबेला मलाई लाग्यो– ‘यो त मेरो भगवान नै हो।’ चन्दले सुरुवाती दिन सम्झिए, ‘त्यो ड्रेश मैले निकै वर्ष चलाएँ।’

महिनामा तीस रुपैयाँ फि हुन्थ्यो। बुबालाई कोचिङ पढ्ने भन्दै ढाँटेर भर्ना शुल्क मागेका र अर्काको ड्रेश लगाएर खेल्ने चन्दसँग मासिक शुल्क तिर्ने पैसा थिएन।

त्यसबेला सहायक प्रशिक्षक थिए, भरत हमाल। उनले हप्ताभरि प्रशिक्षण, अनि अन्त्यमा खेलाडीलाई स्पाइरिङ्ग (लडाउने) गराउँथे। त्यसमा जसले राम्रो खेल्यो, त्यसको महिनाभरिको शुल्क मिनाहा गरिदिन्थे।

कराँतेलाई निरन्तरता दिन चन्दसँग यही एक विकल्प थियो। उनले आफूलाई ‘स्पाइरिङ्ग’ मा अब्बल सावित गरे। हरेक हप्ता राम्रो प्रदर्शन गर्दै गए र कहिल्यै महिना शुल्क तिर्नु परेन।

प्रशिक्षण लिन थालेको तेस्रो महिनामै उनले धनगढीमा भएको आमन्त्रण कराँते प्रतियोगितामा कास्य पदक जिते। ‘त्यो पदक लिएर घर फर्केपछि फूपुहरु निकै खुशी हुनुभयो’ चन्दले सम्झे, ‘जब बुबाले पनि मैले मेडल पाएको थाहा पाउनुभयो, उहाँपनि औधी खुसी हुनुभयो। त्यसपछि म निर्धक्कसँग कराँतेमा लाग्न सकेँ।’

२०५२ मा ‘ब्राउन बेल्ट’ भए उनी। त्यसको केही समयपछि ‘ब्ल्याक बेल्ट’पनि भए। त्यसबेला आठ–दश महिनामा बल्ल ‘ग्रेडिङ’ थपिन्थ्यो। सिनियर गुरुहरु कहिले कता, कहिले कता हुने भएकाले धेरै कम मात्रै भेटिन्थे। जुनियरहरुले ग्रेडिङ गर्न पाउँदैनथे। त्यसैले, ब्राउन बेल्टमै पुग्न उनले चारवर्ष लगातार संघर्ष गर्नुप¥यो।

एकातिर खेल्ने, अर्कातिर प्रशिक्षण

अाफू प्रशिक्षण लिइरहेकै बेलादेखि उनी प्रशिक्षण दिन थालेका थिए

ब्राउन बेल्टमा पनि तीन स्टेप हुन्छ। उनले भर्खर पहिलो स्टेप पार गरेका थिए। उमेर थियो, त्यस्तै १४–१५ वर्षको। उनले गुरुसँग भनेर आफू पढ्ने शारदा स्कुलमा खेलाउने प्रस्ताव राखे। गुरुबाट सहमति प्राप्त भयो।

कभर्डहलमा उनीसँगै सिक्ने एक–दुई जना अरु साथीहरु पनि थिए। उनीहरुको मद्दतबाट सुरुमा १५ जना कराँते सिक्न तयार भए। पछि बढ्दै ५०–६० जना पुगे।

स्कुल बिदा भएपछि स्कुलकै चौरमा प्रशिक्षण सुरु हुन्थ्यो। प्रशिक्षण लिनेहरुले भर्ना शुल्कबापत २ सय रुपैयाँ भर्ना शुल्क तिर्नुपथ्र्याे। मासिक शुल्क ५० रुपैयाँ थियो। ५०–६० जनाको शुल्क जम्मा पर्दा त्यसबेलाको राम्रै पैसा जम्मा हुन्थ्यो। त्यसबाट चन्दको स्कुलको फि, कापीकलम, खाजा खर्च, पकेट मनीका आदि खर्च चल्थ्यो।

त्यति नै बेला सिनियर गुरु (किशोर हमाल) को काठमाडौँ सरुवा भयो। उता सहायक गुरु (भरत हमाल) ले पनि सरकारी प्रशिक्षकमा नाम निकालेपछि कभर्डहलमा प्रशिक्षकको अभाव भयो। विकल्प बने, स्कुलमा प्रशिक्षण गराईरहेका चन्द। र, उनले कभर्डहलमा नियमित प्रशिक्षण गराउन थाले।

सितारियोबाट गोजुरियोमा

चन्दबाट प्रशिक्षण पाइसकेका थुप्रै खेलाडीले पदक जितिसकेका छन्

भनिन्छ, नेपालमा कम्युनिष्ट र कराँतेको बिगबिगी छ। कराँतेभित्रका हाँगाविँगाले पनि त्यो पुष्टि गर्छ। नेपाल कराते महासंघ माउ संस्था हो। त्यसभित्र सितोरियो कराँते संघ, गोजुरियो कराँते संघ, वादरियो कराँते संघ, सोतोकान कराँते संघ क्रियाशील छन्। सबैका देशभरि शाखा, प्रशिक्षक, खेलाडी, पदाधिकारी अनि नियमहरु भिन्नभिन्न छन्। त्यसमध्ये चन्द सितरियोका ब्ल्याक बेल्ट हुन्।

एकपटक उनी गोजुरियो संघले आयोजना गरेको च्याम्पियन्ससिप खेल्न पुगेछन्। त्यसपछि सितोरियो संघका मान्छेहरुले ‘यो अर्को संघको खेलाडी, यसलाई अघि बढ्न दिनु हुँदैन’ भन्नेमा  लगे। कुरा यतिसम्म अघि बढ्यो कि, महेन्द्रनगरमा भएको साग गेमको छनौटका दौरान पूरै टिम लगाएर उनलाई निकै जुनियर खेलाडीसँग हराइयो। उनको नाम खेलाडी, अनि प्रशिक्षक दुबैबाट काटिन थाल्यो।

१४ वर्ष सितारियोबाट खेल्दै र प्रशिक्षण गर्दै आएका उनीमाथि त्यतिसम्म अपमान गरिएपछि उनको मनमा पनि त्यो संघ (सितोरियो) मा बस्न मन लागेन र २०६२ सालबाट गोजुरियो संघतिर लागे।

‘संघ गठन गर्दा समेत यसलाई कुनैपनि हालतमा अघि बढ्न दिन हुँदैन भनेर नलागेका हैनन्’ उनले सम्झे, ‘तर, व्यक्तिगत सम्बन्ध र ‘बोल्ड’ टिमका अगाडि कसैको केही सिप चलेन। फलस्वरुप अहिले त्यही संघ देशको सर्बाधिक प्रतियोगिता गर्ने संघ बनेको छ।’

‘हामीले आठौँ संस्करण त अन्तर्राष्ट्रिय आमन्त्रण प्रतियोगितामात्रै गराइसक्यौँ, नवौँ संस्करण गराउने तयारीमा छौँ’ योजना सुनाउँदै उनले भने, ‘दशौँ संस्करणमा नेपाल र भारतका खेलाडीहरुबीच प्रतिस्पर्धा गराउने सोच बनाएका छौँ।’

चन्द खेलाडीलाई प्रशिक्षण दिएर मात्रै केही नहुने बताउँछन्। ‘खेलाडीहरुले जति एकअर्कासँग खेल्न पाए, त्यति आत्मविश्वास बढ्ने हो,’ प्रतियोगितामा जोड दिनुको कारण सुनाउँदै भने, ‘प्रशिक्षणले मात्रै केही हुँदैन, जति बढी ‘एक्सोजर’ पायो, त्यति बढी राम्रो रिजल्ट आउने हो।’

२०६२ अघि चन्द धनगढीमा सितारियोको प्रशिक्षक हुँदा खेलाडीहरु पनि उतै जान्थे। उनी गोजुरियोतिर लागेसँगै खेलाडीहरु पनि गोजुरियोतिरै आकर्षित भएका छन्।

‘अहिले धनगढीमा सितारियोका चार प्रशिक्षक छन्,’ उदाहरण प्रस्तुत गर्दै उनले भने, ‘तर कैलालीमा हुने अधिकांश प्रतियोगितामा गोजुरियोको अधिपत्य रहँदै अाएको छ। एउटामात्रै म प्रशिक्षण रहेका बेला त राम्रो नतिजा छ भने एक दुई अन्य प्रशिक्षक भए अझै कस्तो हुन्थ्यो होला?’

सरकारी उपेक्षा

प्रकाश चन्द

चारवटा कराँते संघमध्ये सरकारीस्तरबाट उपेक्षित राष्ट्रिय गोजुरियो कराँते संघको यसैहप्ता राजधानीमा भएको राष्ट्रिय अधिवेशनबाट सर्वसम्मत रुपमा महासचिव चुनिएका छन्, चन्द। विसं २०६२ सालमा औपचारिक रुपमा यो संघ राष्ट्रिय खेलकुद परिषद (राखेप)मा दर्ता भएको थियो।

संघ दर्ताको डेढ दशकमा पनि राखेपबाट नियुक्त एक जनामात्रै सरकारी प्रशिक्षक छन्, ती भाग्यमानी यिनै चन्द हुन्। यसबाहेक संघलाई सरकारको सहयोग केही छैन।

तर पनि संघमा चन्द जस्ता क्रियाशील व्यक्तिहरुले राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय प्रतियोगितामा नेपालका नाममा पदक दिलाउन केही कसुर बाँकी राखेका छैनन्।

उदाहरण हुन्, लालबहादुर राना,  कुबेर खड्का, शिवराज मलासी, गोविन्द बानियाँ, सुरज कुश्मी, गोमा शाही, अरुण कुँवर, अरुणा अोली, कमल अोली, प्रकाश राई अादि जस्ता खेलाडीहरु। यी प्रतिभावान खेलाडीहरुले यसै बर्ष बंगलादेशमा भएको गुजुरियोको दक्षिण एसियाली खेलमा नेपाललाई पाँच वटा स्वर्ण पदक दिलाएका थिए। त्यसअघि श्रीलंकामा भएको दक्षिण एसियाली च्याम्पियन्समा पनि गोजुरियोले नेपाललाई एक स्वर्ण, एक रजत र एक कास्य दिलाएको थियो।

यस संघले स्थापनाको छोटो अवधिमै आठवटा अामन्त्रण अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगिता गराईसक्यो। केही महिनाअघि मात्रै चन्दकै नेतृत्वमा धनगढीमा अन्तर्राष्ट्रिय अामन्त्रण प्रतियोगिता सम्पन्न भयो। त्यहाँ ६ वटा देशले सहभागिता जनाएका थिए। झण्डै डेढ हजार जना सहभागिता जनाउँदा धनगढी कराँतेमय भएको थियो।

‘तर, विडम्बना, काठमाडौँमा स्कुल लेभलका प्रतियोगितामा लाखौँ रुपैयाँ दिने राष्ट्रिय खेलकुद प्रतियोगिता राखेपले हामीले आठौँ संस्करणको अन्तर्राष्टिय कराँते प्रतियोगिता आयोजना गरिसक्दा पनि आठ पैसा दिएको छैन’ चन्दले भने, ‘गतवर्ष नयाँ शक्ति नेपाल नामक एक सामाजिक संस्थाले ८ लाख प्रायोजन गर्दा उक्त प्रतियोगिता गर्न सफल भएका थियौँ।’

उनको गुनासो छ, प्रतियोगितामा खेलकुदमन्त्री उद्घाटन गर्न अाउँछन्। ‘यति दिन्छु, उति दिन्छु’ भनेर भाषण दिन्छन्। काठमाडौँ आउनुस् पनि भन्छन्। तर काठमाडौँ आएपछि रित्तो हात फर्काउँछन्। यस्तो तीतो अनुभव मैले धेरैपटक भोगिसकेँ।’

सरकारी उपेक्षाका बाबजुदपनि संघ क्रियाशील भएर लागेको छ। हाल ४० जिल्लामा शाखा भएको संघले छिट्टै ७० जिल्लामा शाखा विस्तार गर्ने योजना बनाएको छ।

रामचन्द्र सुवेदी, जो हाल गोजुरियोको अन्तराष्ट्रिय प्रशिक्षक हुन्, एक जनामात्रै अन्तराष्ट्रिय प्रशिक्षक भएको संघले ७० जिल्लामा कसरी प्रशिक्षण गराउला त?

महासचिव चन्द भन्छन्, ‘हाल सरकारले विभिन्न प्रशिक्षकहरुलाई स्कुल ट्रेनिङ गराउँदैछ। उनीहरुलाई हामीले देशभरि विभिन्न स्कुलमा खेल शिक्षकका रुपमा नियुक्त गर्ने कार्यमा समन्वय गरिरहेका छौँ। देशभरि हाम्रा एक हजार बढी ‘ब्ल्याक बेल्ट’ खेलाडी छन्। ‘ब्ल्याक बेल्ट फर्ष्ट  डन’ भएका खेलाडीहरुले स्वतः प्रशिक्षण गराउन पाउँछन्। आवश्यकता परेका ठाउँमा हामी उनीहरुलाई प्रयोग गर्नेछौँ’

‘यता सितरियोमा १ सय ५ जना सरकारी दरबन्दीका प्रशिक्षकहरु छन्। गोजुरियोको दरबन्दीमा भने म एक्लो छु,’ चन्दले भने, ‘तर हामी पनि प्रतिस्पर्धा गरिरहेका छौँ। राष्ट्रिय खेलबाट हाम्रो संघबाट मेडल आइरहेको छ। हामीलाई अलिकति साधन स्रोत र सातवटा प्रदेशमा सातवटा प्रशिक्षकको व्यवस्थामात्रै गरिदिने हो भने हामीले राम्रो नतिजा दिन सक्छौँ।’

जग बसाल्छन्, जस पाउँदैनन्

प्रकाश चन्द

वि.सं. २०६२ सालदेखि चन्द पूर्णकालिन रुपमा धनगढी कभर्डहलमा गोजुरियोको प्रशिक्षण गराइरहेका छन्। उनीबाट प्रशिक्षित खेलाडीहरुले राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय प्रतियोगितामा पनि पदक ल्याएका छन्। तर, त्यसको जस भने उनीजस्ता स्थानीय प्रशिक्षकले पाउँदैनन्।

कारण, स्थानीय स्तरमा खेलाडीहरुलाई उत्पादन गरिसकेपछि ती खेलाडीहरुलाई विभागीय टोली (आर्मी, पुलिस र शशस्त्र) हरुले टिपेर ल्याउँछन्। राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय प्रतियोगिता खेलाउँछन् र जस जति सबै आफू लिन्छन्।

खेलाडीलाई स्थापित गराउन भूमिका खेल्ने प्रशिक्षकप्रति उपेक्षा गरिएकोप्रति चन्दले चर्को असन्तुष्टि व्यक्त गरे। ‘देशको इज्जत धान्ने खेलाडीहरु सुदूर, मध्यपश्चिम पहाडी जिल्लाका छन्। अहिले विभागीय टोलीहरुको इतिहास पल्टाउने हो भने ती सबैको जननीस्थल सुदूरमध्यम र पहाडी जिल्ला नै हुन्। त्यहीँका प्रशिक्षकले हुर्काएका खेलाडी हुन्। तर, अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगितामा खेलाडीले जित्दा यहीँ(केन्द्र)कै प्रशिक्षकको सम्मान हुन्छ, यतैकाले जस पाउँछन्। जग बसाउने दूरदराजका प्रशिक्षकलाई भने कहिल्यै राज्यले हेर्न सकेन, यो विडम्बना हो।’

दुख गरी खेलाडी हुर्कायो, लगानी गर्‍यो, राष्ट्रियस्तरमा ‘फाइट’ हान्ने बनायो। त्यसपछि विभागीय टोलीले ट्याप्प टिप्छ, ल्याउँछ। क्रेडिट जति सबै विभागीय टोलीले पाउँछ। यसो गर्दा क्षेत्र, जिल्लासँगै प्रशिक्षकहरुको इतिहास मेटिन पुगेकामा उनी दुखी छन्।

उदाहरण दिदै उनले भने, ‘दीपक विष्ट (कीर्तिमानी तेक्वान्दो खेलाडी) का नाममा धेरै प्रशिक्षकले सम्मान पाए। धेरैले डलर खाए। गोविन्द विष्ट (दीपकका सुरुवाती प्रशिक्षक) अहिले शारीरिक रुपमा कमजोर हुनुहुन्छ। उहाँको आर्थिक स्थिति मजबुत छ। तर, राज्यको तर्फबाट दिनुपर्ने सम्मान दिइएको छैन। त्यत्रो कीर्तिमानी अन्तराष्ट्रिय खेलाडीको जग बसाउने प्रशिक्षकलाई खोइ त कसैले सम्झिएको?’

उनले थपे, ‘घनश्याम राई गुरु हुनुहुन्छ, टेबुल टेनिसको। टेबुल टेनिसबाट सयौँ सुदूरपश्चिमका खेलाडीहरुले अब्बल प्रदर्शन गरेका छन्। विभागीय टोलीबाट खेलिरहेका छन्। खोइ त उहाँको दयनीय अवस्थामा पनि राज्य या अरु निकायले हेरेको?’

कुराकानीको बिट रमाइलो पाराले मार्दै उनले भने, ‘ग्रासरुटबाट खेलाडीहरु कति ‘कन्भिन्स’ गरेर जन्माउछौँ, हुर्काउछौँ। तर जन्माइसकेपछि खेलाडीहरु ‘पोइल’ लगिन्छन्, अनि सबै कुरा सकिन्छ।’

जीवन-संगिनीको साथ

चन्दको जीवनमा थुप्रै व्यक्तिहरुले सहयोग पुर्‍याएका छन्। समकक्षीहरु त्रिलोक पाण्डे र दीपक अधिकारीले जहिलेपनि अाफूलार्इ हौसला दिएको उनी बताउँछन्।

चन्दले जीवनमा जे–जति सफलता हात पारे, त्यसमा उनकी जीवन-संगिनी चाँदनी शाहीको पनि ठूलो भूमिका छ। एकअर्थमा शाहीकै कारण चन्दलाई खेल जीवन अघि बढाउन सहयोग पुग्यो। उनले हरेकपल्ट चन्दलाई उत्प्रेरणा दिइरहिन्।

‘खेलमा बढी फोकस हुने भएकाले मैले घर व्यवहार हेर्न पाउँदैन थिएँ’ कुराकानीलाई टुंग्याउँदै उनले भने, ‘उन(श्रीमति)ले घरपरिवारको पूरै जिम्मेवारी आफूले लिइन्। खेलबाट मेरो सधैँ आम्दानी पनि हुँदैनथ्यो। उनले गैरसरकारी संस्थामा काम गर्दै परिवारको खर्च चलाईन्। उनी नभएको भए म अहिलेको प्रकाश चन्द हुदैनथेँ होला।’